Dawid Nidzworski, Marek Kuźbicki, Karol Śledzik

Badania o potencjale aplikacyjnym są główną siłą napędową gospodarki opartej na innowacjach. Jednak finansowanie takich badań wymaga często dużych nakładów finansowych, zwłaszcza w obszarze Life Science, gdzie wprowadzenie nowego leku może kosztować setki milionów dolarów.

Z danych Eurostatu wynika, iż w 2013 roku Polska przeznaczyła na naukę 0,87% PKB, podczas gdy średnia unijna wynosiła ponad 2%. Polska od lat należy do Państw UE o najniższych wydatkach na badania i rozwój (por. Wykres 1). Obecnie przyjęto cel aby osiągnąć poziom wydatków na naukę na poziomie 1,7% PKB w roku 2020. Jednak w tymsamym czasie średnia unijna ma wynieść aż 3%.

Wykres 1. Finansowanie nauki w Polsce w latach 2002-2013 jako % PKB (źródło: GUS).

Ponadto celem obecnej polityki rządu wydaje się zachęcenie sektora prywatnego do inwestycji w badania i rozwój (B+R). Dzisiaj blisko 1/3 środków wydawanych w Polsce na B+R pochodzi z sektora prywatnego. Dla porównania w Niemczech, Japonii czy USA aż 2/3 środków na badania i rozwój pochodzi od przedsiębiorców.

W niniejszym artykule autorzy opisują możliwości finansowania badań aplikacyjnych w Polsce w oparciu o trzy główne źródła kapitału: środki rządowe, fundusze unijne oraz kapitał prywatny.

W Polsce dystrybucją środków rządowych przeznaczonych na badania aplikacyjne zajmuje się Narodowe Centrum Badań i Rozwoju (NCBR). Celem NCBR jest wspieranie komercjalizacji i transferu technologii z nauki do gospodarki. Obecnie w ofercie NCBR znajduje się szereg programów finansowanych ze środków krajowych oraz unijnych. Poniżej przedstawiono wybrane z nich.

Program StrategMed ma na celu finansowanie projektów dotyczących chorób cywilizacyjnych oraz związanych z medycyną regeneracyjną. Projekty skupiają się wokół czterech obszarów badawczych:

1. kardiologii i kardiochirurgii,

2. onkologii,

3. neurologii i zmysłach,

4. medycynie regeneracyjnej.

NCBR przeznaczył na realizację programu ok 360 mln złotych na lata 2014-2019 i oczekuje, iż opracowane i wdrożone zostaną nowe metody profilaktyczne, diagnostyczne, lecznicze oraz rehabilitacyjne. W trzech konkursach przyznane zostaną środki dla około 40 projektów. W roku 2015 ogłoszony zostanie ostatni konkurs, a o środki aplikować mogą konsorcja naukowo-przemysłowe. Wkład własny do projektu nie jest wymagany, jednak znacząco podnosi szanse sukcesu, gdyż obserwując wyniki poprzednich konkursów u większości laureatów wkład własny ze strony przedsiębiorstwa lub uczelni występował.

Podobna sytuacja ma miejsce w kolejnym z programów – BioStrateg. Do konkursu mogą aplikować konsorcja naukowo-przemysłowe, w których konsorcjanci angażują swoje prywatne środki. Program BioStrateg skupia się wokół pięciu obszarów:

• Bezpieczeństwo żywnościowe i bezpieczeństwo żywności,

• Racjonalne gospodarowanie zasobami naturalnymi ze szczególnym uwzględnieniem gospodarki wodnej,

• Przeciwdziałanie i adaptacja do zmian klimatu, ze szczególnym uwzględnieniem rolnictwa,

• Ochrona bioróżnorodności oraz zrównoważony rozwój rolniczej przestrzeni produkcyjnej,

• Leśnictwo i przemysł drzewny.

Celem projektu jest wzrost innowacyjności i konkurencyjności polskiej gospodarki w zakresie żywności, rolnictwa czy leśnictwa. Na ten cel Narodowe Centrum Badań i Rozwoju przeznaczyło ok. 500 mln złotych, które rozdysponuje w latach 2014-2019. Najbliższy konkurs planowany jest na połowę bieżącego roku.

Program LIDER adresowany jest do młodych naukowców rozpoczynających swoją karierę zawodową, pragnących zbudować i kierować swoim pierwszym zespołem badawczym. Program skupia się na finansowaniu projektów aplikacyjnych, mających duży potencjał komercyjny, często projektów realizowanych we współpracy z sektorem prywatnym. Wysokość pojedynczego grantu wynosi maksymalnie 1,2 mln złotych, a NCBR każdego roku przeznacza na ten program ok. 40 mln złotych. Jest to obecnie jedyny program dla młodych naukowców w ofercie NCBR, który nie wymaga wkładu własnego i do którego aplikować mogą sami naukowcy.

Działanie 1.1 finansowane będzie z Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój. W perspektywie na lata 2014-2020 zaplanowano blisko 2 miliardy EURO na realizację projektów w tym działaniu. W konkursach będą mogły brać udział zarówno mikro, małe i średnie firmy jak i duże przedsiębiorstwa a także start-upy. Zaletą programu jest to, iż wyniki maja zostać ogłoszone w ciągu 60 dni od daty złożenia dokumentów. Fakt ten niewątpliwe znacząco wpłynie na jego popularność, gdyż w projektach innowacyjnych to czas gra główną rolę i często od niego zależy możliwość uzyskania przewagi konkurencyjnej na rynku. Program ten jednak będzie wymagał wkładu własnego ze strony przedsiębiorstwa, a jego wysokość uzależniona będzie od wielkości firmy.

Program INNOMED ma na celu finansowanie badań oraz prac rozwojowych w zakresie medycyny. Jednak jest to program zamknięty, skierowany jedynie do przedsiębiorstw zrzeszonych w Polskiej Platformie Technologicznej Innowacyjnej Medycyny. Budżet programu wynosi 300 mln PLN, z czego udział własny przedsiębiorstw wynosi 35%. Program ten finansowany jest w ramach Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój (POIR).

Również z POIR finansowany będzie program Demonstrator, skierowany do przedsiębiorstw poszukujących środków na przygotowanie wersji demonstracyjnej swoich wynalazków, np. prototypów. Celem projektu jest wspieranie innowacyjności polskich przedsiębiorców (głównie MŚP) poprzez dofinansowanie działań zmierzających do wprowadzenia innowacyjnych produktów.

Kolejnym programem wspierającym komercjalizację jest GO_GLOBAL. Jego celem jest wspieranie ekspansji polskich przedsiębiorstw poza granice państwa. W ramach tego programu przedsiębiorcy mogą ubiegać się o maksymalnie 200 000 zł, które mogą przeznaczyć m.in. na:

• wypracowanie strategii wejścia na rynki światowe,

• przygotowanie opracowanych innowacji pod kątem wymagań rynków światowych,

• weryfikacja opracowanej strategii, w szczególności poprzez jej ocenę dokonywaną przez instytucje typu venture capital działające na rynkach światowych.

Po fali nowych funduszy inwestycyjnych działających w oparciu o finansowanie unijne z Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka powstaje kolejny element finansowej układanki.

Działanie podjęte przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju, ma doprowadzić do powstania łatwo dostępnego kapitału dla projektów badawczych, które nie osiągnęły jeszcze poziomu rozwoju pozwalającego na zaangażowanie się kapitału wysokiego ryzyka. Istotnie, gdyby założyć, że środki udzielone tzw. Wehikułom Inwestycyjnym zostaną wykorzystane zgodnie z intencją NCBR, istnieje szansa na zlikwidowanie luki w procesie przepływu innowacji z nauki do biznesu. Patrząc na tozjawisko z odległej perspektywy powoływania pierwszych lokalnych funduszy typu seed capital około 10 lat temu, wydaje się, że nie osiągnięto założonych celów. Pierwsze Fundusze powoływane przy udziale KFK inwestowały w projekty niemal na poziomie Venture Capital (czyli działającej już spółki). Fundusze powstałe w ramach POIG również szukały, przedsięwzięć które dają realną szansę osiągnięcia zysku przy minimalnym ryzyku, aż w końcu dochodzimy do etapu, w którym wspieramy projekty na wczesnym etapie rozwoju. Stanowi to oczywiście bardzo duże uproszczenie, pomijające wszelkie aspekty wymagań konkursowych oferowanych przez instytucje przyznające środki.

Patrząc z punktu pomysłodawcy fundusze dostępne za pośrednictwem „Wehikułów”, w których 20% udział ma inwestor, powinny być najlepszą drogą weryfikacji biznesowej badań prowadzonych przez naukowców. Docelowo fundusze powołane w ramach działania NCBR będą inwestowały środki w maksymalnej kwocie do 1,5 mln zł. Całe przedsięwzięcie w formie publiczno-prywatnej ma trwać 5 lat przy udziale środków publicznych na poziomie 45 mln zł.

Ponieważ NCBR dał funduszom dużą swobodę w wyborze modelu działania, każdy z nich może funkcjonować na nieco innych zasadach. To dobrze, bo oznacza to, ze ewentualny pomysłodawca może mieć większy wybór modelu współpracy. Większość funduszy współfinansowanych przez NCBR będzie inwestowało stopniowo zaczynając od kwot rzędu 100 tys. zł. Celem tych inwestycji jest przeprowadzenie projektu lub pomysłu na projekt przez etapy proof of concept lub nawet proof of principle. Dziękitakiemu modelowi możliwe będzie zamykanie projektów, w których nie „utopiono” zbyt dużej kwoty środków finansowych.

Nadrzędnym jednak celem jest weryfikacja projektów oraz doprowadzenie ich do odpowiedniej gotowości inwestycyjnej, dzięki której będą mogły liczyć na kolejną inwestycję związaną już z powołaniem spółki. Na całe działanie można więc patrzeć jak na finansowanie aktywności inwestycyjnej w obszarze seed lub nawet pre-seed. Można mieć nadzieję, że tym razem uda się wyodrębnić z uczelni projekty o wysokim potencjale. Niewątpliwie naukowców kusić będą środki, które będą mogli przeznaczyć na prowadzenie badań, co było często utrudnione w przypadku funduszy finansowanych z działania 3.1. POIG.

Alternatywą dla powyższych źródeł finansowania projektów jest crowdfunding (finansowanie społecznościowe). Projekty finansowane w ramach crowdfundingu są finansowane poprzez dużą liczbę drobnych, jednorazowych wpłat dokonywanych przez osoby zainteresowane projektem. Jest to możliwe dzięki upowszechnieniu się Internetu i możliwości tworzenia za jego pośrednictwem społeczności. Alokacja kapitału przekazanego na rzecz finansowania określonego projektu następuje w zamian za świadczenie zwrotne. Projektem finansowanym społecznościowo może być m.in. przedsięwzięcie biznesowe czy też projekt naukowy. Dotyczy to zarówno utworzenia nowego podmiotu gospodarczego, dofinansowania już istniejącej firmy czy też wprowadzania nowego produktu bądź usługi. W większości krajów finansowanie społecznościowe nie zostało uregulowane prawnie. Jak dotąd podjęto prace nad legislacjami dotyczącymi crowdfundingu w Stanach Zjednoczonych i Unii Europejskiej. W 2007 roku działało na świecie 100 platform crowdfundingowych, a w kwietniu 2012 r. ich liczba wyniosła już 452. W 2009 roku platformy crowdfundingowe pozyskały łącznie 530 mln USD. W 2011 roku kwota ta sięgnęła 1,4 mld USD. W bieżącym roku oczekiwane jest jej podwojenie do wysokości 2,8 mld USD1. W okresie od momentu uruchomienia w roku 2009 do lutego 2012 r. w serwisie Kickstarter nie było żadnych projektów, których wartość sięgnęłaby 1 mln USD. Obecnie dwanaście projektów pozyskało finansowanie przekraczające kwotę miliona dolarów².

Kolejną formą finansowania projektów innowacyjnych może być Unia Rynków Kapitałowych (CMU – Capital Markets Union). Unia rynków kapitałowych, do której utworzenia przymierza się Komisja Europejska ma być odpowiedzią na niewystarczające finansowanie przedsiębiorstw przez banki a na jej utworzeniu skorzystać mogą również niewielkie przedsiębiorstwa³. Potrzeba utworzenia Unii Rynków Kapitałowych wynika z braku dostępności finansowania małych i mikroprzedsiębiorstw ze strony sektora bankowego, który określa je jako mało wiarygodne. Finansowanie przedsiębiorczości w Unii Europejskiej za pośrednictwem Unii Rynków Kapitałowych przyczynić się ma do zwiększenia poziomu rozwoju gospodarki UE.

W projekcie Unii Rynków Kapitałowych chodzi o zbudowanie zdrowych, pozabankowych źródeł finansowania gospodarki. Celem jest zwiększenie dostępności finansowania dla firm przez instrumenty alternatywne wobec kredytu, a więc poprzez oferty publiczne, private equity, venture capital, kredyt z sektora pozabankowego, z sekurytyzacji, emisje obligacji korporacyjnych, emisje prywatne, pożyczki peer-to-peer, crowdfunding oraz wykorzystanie funduszy hedgingowych⁴.

Można przyjąć, iż zmiany w finansowaniu polskiej nauki idą w dobrym kierunku. W ciągu ostatnich 11 lat aż o 55 % wzrosły wydatki na naukę w stosunku do PKB (Tabela 1). Niestety nadal dostęp do kapitału pożyczkowego przeznaczonego na badania jest istotnie ograniczony. Podobnie jest z dostępem do kapitału pochodzącego z rynków kapitałowych (np. New Connect). Należy mieć nadzieję, że najbliższe lata przyniosą jeszcze większy wzrost wydatków na badania i rozwój.

Analizując jednak obecną ofertę konkursów zwrócić należy uwagę na fakt, iż w przeważającej większości projekty skierowane są do przemysłu i zakładają udział własny ze strony wnioskodawcy. Nawet projekty skierowane do uczelni wymagają wkładu własnego od tych podmiotów lub od konsorcjantów, którymi powinny być jednostki przemysłowe. Biorąc pod uwagę strukturę programów skierowanych do uczelni i przedsiębiorstw oraz ilość środków przeznaczanych na te cele otwarte pozostaje pytanie: Gdzie realizować projekty aplikacyjne?

Piśmiennictwo:

¹Massolution/The Economist, maj 2012.

²Raport dot. crowdfundingu dostępny na stronie: http://pbs.pl/repository/files/Wyniki/raport_4.12.pdf.

³Unia rynków kapitałowych - panaceum KE na niedobór kredytowania – Polska Agencja Prasowa – Gospodarka 04.01.2015 Bruksela.

⁴http://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/rynki-finansowe/unia-szuka-kapitalu-poza-bankami/.